W poniższym opracowaniu historii kościoła – kolegiaty św. Anny treść podzielono na części:
1. Początki kościoła
2. Architektura Kolegiaty
Fasada
Wnętrze
Prezbiterium
Nawa poprzeczna – transept
Nawy boczne – kaplice
3.Organy
4. Zakrystia
5. Podziemia
6. Kaplica Matki Bożej Ostrobramskiej
7. Epitafia
1. Początki kościoła
Najstarsze wzmianki o kościele św. Anny w Krakowie pochodzą z II połowy XIV wieku.
Pierwsza to prośba króla Kazimierza Wielkiego z dnia 27 września 1363 roku, skierowana do papieża Urbana V o udzielenie odpustu dla wiernych nawiedzających kościół św. Anny w Krakowie w rocznicę jego poświęcenia. Kolejną znajdujemy w związku z zapisem na rzecz kościoła dokonanym w 1381 roku przez Sulisława z Nawoja i Novogiusa, właścicieli Grodźca. Był to najprawdopodobniej kościół drewniany, który uległ całkowitemu zniszczeniu w czasie pożaru w 1407 roku. W tym samego roku został odbudowany z fundacji króla Władysława Jagiełły jako murowany kościół w stylu gotyckim. W 1418 roku król Władysław Jagiełło związał ściśle kościół z Akademią Krakowską, nadając Uniwersytetowi prawo patronatu nad parafialnym kościołem św. Anny. W imieniu uczelni patronat sprawował opat klasztoru Cystersów w Mogile pod Krakowem (obecnie Nowa Huta). Patronat wygasł w połowie XIX wieku. W 1428 roku przebudowano i rozszerzono prezbiterium.
Aktem z 27 października 1535 r. ks. bp Piotr Tomicki podniósł kościół św. Anny do godności kolegiaty. Gotycki kościół św. Anny rozebrano w 1689 r. jako za mały wobec wzrastającego kultu św. Jana z Kęt, kapłana, wychowanka i profesora Akademii Krakowskiej, którego grób znajdował się w świątyni.
Obecny kościół zbudowano w latach 1689-1703 w stylu barokowym. Jest on wzorowany na rzymskim kościele św. Andrzeja della Valle. Za budowę odpowiedzialny był ks. Sebastian Piskorski, proboszcz parafii i profesor Uniwersytetu. Jemu też zawdzięczamy całościowy plan wystroju wnętrza i szczegółowe projekty ideowe i artystyczne, tworzące ten specyficzny i niespotykany klimat świątyni.
Projektantem kościoła był holender, Tylman z Gameren (ok.1632-1706) zwany Gamerskim.. Prace przy budowie kościoła prowadził również znany włoski architekt, Franciszek Solari. Rzeźbiarską dekorację wnętrza (wspaniałe stiuki) wykonał doskonały rzeźbiarz – sztukator Baltazar Fontana, będący pod dużym wpływem rzymskiego mistrza Giovanni Lorenza Berniniego. Malowidła na ścianach świątyni są autorstwa wybitnych artystów – freskantów, braci Karola i Innocentego Montich z Włoch oraz Karola Dankwarta z Nysy.
2. Architektura Kolegiaty
Fasada
Dwukondygnacyjna, trójosiowa, zakończona naczółkiem, związana jest dwiema wieżami nawiązującymi w swym kształcie do kościoła San Anastasia. Wieże łączą się z fasadą za pomocą tzw. wazonów, motywów ozdobnych wywodzących się z tradycji francuskiej. W niszach znajdują się figury przedstawiające św. Kazimierza i św. Floriana (wyższa kondygnacja) oraz św. Bernarda z Clairvaux i św. Jana Kantego (niższa kondygnacja). Nad głównym wejściem znajduje się płaskorzeźba Madonny z Dzieciątkiem, a całość wieńczy Oko Opatrzności – symbol Trójcy Świętej.
Wnętrze
Kościół zbudowany jest na planie krzyża łacińskiego, w miejscu przecięcia się transeptu z nawą znajduje się kopuła z latarnią, natomiast nawa otoczona jest wieńcem kaplic (po trzy z każdej strony), pomiędzy którymi również istnieje połączenie.
Wchodząc do kościoła św. Anny zauważamy całe bogactwo barokowego wnętrza: obfitość motywów zdobniczych, rozmaitość przedstawień oddanych w rzeźbach, reliefach i malowidłach.
Prezbiterium
Dekoracja prezbiterium obrazuje zapowiedź przyjścia na świat Jezusa Chrystusa. Główny ołtarz według projektu Baltazara Fontany przedstawia św. Annę z Matką Bożą i Dzieciątkiem, obraz autorstwa Jerzego Eleutera Siemiginowskiego, nadwornego malarza króla Jana III Sobieskiego. Obrazy w stallach przedstawiają sceny z życia św. Anny pędzla krakowskiego malarza Szymona Czechowicza. Bogata dekoracja nawy głównej oparta jest na Apokalipsie św. Jana i przedstawia dość rzadko realizowany w sztuce temat: Kościół jako święte miasto – niebieska Jerozolima.
Nawa poprzeczna – transept
Kaplica – konfesja św. Jana z Kęt
W nawie poprzecznej, tj. transepcie, po prawej stronie znajduje się kaplica z monumentalnym ołtarzem – konfesja św. Jana z Kęt (1390 – 1473). Powstał on w latach 1695-1703 i jest dziełem Baltazara Fontany. Trumnę świętego dźwigają postacie symbolizujące wydziały Uniwersytetu: teologiczny, prawny, lekarski i filozoficzny. W narożnikach ołtarza, na wysokich postumentach, ustawiono cztery kręcone kolumny. Dostrzegalna jest tutaj bardzo wyraźna inspiracja Berniniego, twórcy konfesji św. Piotra w Bazylice Watykańskiej. O ile jednak kolumny konfesji św. Piotra podtrzymują baldachim, to u św. Jana Kantego zwieńczone są posągami świętych Janów: Chrzciciela, Ewangelisty, Chryzostoma i Damasceńskiego. Są to największe kolumny pomnikowe w Polsce, po kolumnie pomnika Zygmunta III na Placu Zamkowym w Warszawie. Dekoracja na ścianach i na sklepieniu ukazuje sceny z życia św. Jana Kantego, eksponując jego wrażliwość na potrzeby ludzi biednych. Są one autorstwa Innocentego Montiego z 1702 r., a na sklepieniu widnieje malowidło Karola Dankwarta z 1696 r.
Z lewej strony na ścianie umieszczony jest obraz Świętej Królowej Jadwigi (A. Kisielewska 1938 r.), a pod nim znajduje się wnęka z prochami Sługi Bożego Jerzego Ciesielskiego.
Popiersie św. Jana z Kęt wykonane zostało wykute w marmurze kambryjskim w 1875 r. przez Franciszka Wyspiańskiego (ojca Stanisława Wyspiańskiego).
Kaplica Adoracji Chrystusa zdjętego z Krzyża.
Po przeciwnej stronie znajduje się kaplica Adoracji Chrystusa zdjętego z Krzyża. Jest to kaplica poświęcona czci Męki Pańskiej. W ołtarzu umieszczona jest duża, pełna wyrazu scena adoracji Krzyża i opłakiwania Chrystusa.
Polichromia wykonana przez K. Dankwarta ukazuje sceny związane z historią odnalezienia Krzyża Świętego oraz jego prefiguracji (m.in. ofiarę Abrahama i węża miedzianego). Kaplica, a zwłaszcza jej stiukowy zespół, jest arcydziełem jedynym w swoim rodzaju, nie znajdującym podobnych w Polsce.
W tej kaplicy na uwagę zasługuje również pomnik Mikołaja Kopernika. Zaprojektował go w duchu klasycyzmu i ufundował w 1822 r. architekt – amator ks. Sebastian Sierakowski. Pomnik wykonał Jan Nepomucen Galli, przedstawiciel włoskiej rodziny kamieniarzy. Był to pierwszy pomnik M. Kopernika, jeden z pięciu znajdujących się w Krakowie.
Nawy boczne – kaplice
W nawach bocznych znajduje się sześć kaplic (patrząc od wejścia do kościoła):
Po lewej stronie: św. Piotra w Okowach, św. Katarzyny Aleksandryjskiej i św. Sebastiana.
Po prawej stronie: św. św. Józefa, Niepokalanego Poczęcia NMP, Jana Chrzciciela.
Kaplica św. Piotra w Okowach – ufundowana przez Piotra Orłowskiego, kanonika krakowskiego, dekoracje i polichromie wykonane zostały w 1690 r przez I. Montiego, który w 1699 r. namalował obraz umieszczony w ołtarzu przedstawiający scenę Uwolnienia św. Piotra z więzienia.
Kaplica św. Katarzyny Aleksandryjskiej – ufundowana przez Remigiana Suszyckiego, profesora Uniwersytetu, Dekoracja malarska została wykonana przez I. Montiego w 1700 r. Rzeźby przedstawiają sceny z życia świętej, znajdują się w niej również postacie św. Agnieszki i św. Barbary. Dwustopniowe schody z marmuru białego i czerwonego symbolizują mleko i krew, które wypłynęły z ciała św. Katarzyny po jej ścięciu.
Kaplica św. Sebastiana – ufundowana przez ks. S. Piskorskiego, w ołtarzu znajduje się obraz przedstawiający męczeństwo świętego, wykonany przez Pawła Paganiego w 1696 r.
Kaplica św. Józefa – ufundowana przez Aleksandra Myszkowskiego, wojskiego sandomierskiego, w ołtarzu umieszczono obraz I Montiego z 1698 r przedstawiający św. Józefa z Dzieciątkiem i grającym aniołkiem.
Kaplica Niepokalanego Poczęcia NMP – ufundowana przez Kazimierza Góreckiego, kanonika tarnowskiego, polichromia wykonana przez I. Montiego w 1699 r. przedstawia sceny z życia Matki Bożej. W ołtarzu umieszczono rzeźbę Matki Bożej Niepokalanie Poczętej na tle obłoków, a od strony nawy widoczne są rzeźby rodziców Maryi: św. Anny i św. Joachima.
Kaplica św. Jana Chrzciciela – ufundowana przez Władysława Przerembskiego, kanonika krakowskiego. W głównym ołtarzu umieszczono obraz K. Dankwarta przedstawiający Chrzest w Jordanie, stiuki wykonał B. Fontana, polichromię w 1700 r. I. Monti.
3. Organy
Na chórze muzycznym znajduje się późnobarokowy, 25-głosowy instrument organowy z lat 1723-1724, zbudowany przez Szymona Szadkowskiego, ufundowany przez prepozyta kościoła Grzegorza Ochabowicza. Uważany jest za wybitne dzieło kunsztu organomistrzowskiego. Są to jedyne w Krakowie organy zachowujące autentyczne brzmienie z czasów epoki Jana Sebastiana Bacha. Piękna barokowa, dwuczęściowa szafa, tj. prospekt, ozdobiona herbami Uniwersytetu Jagiellońskiego, została odnowiona i odrestaurowana w 1997 r.
4. Zakrystia
Znajduje się po prawej stronie prezbiterium. Zachowane jest wyposażenie: komody z XVIII w. połączone z boazerią, obrazy kanoników, profesorów i rektorów UJ. Zachowały się również szaty liturgiczne z XVII i XVIII w. do tej pory wykorzystywane podczas uroczystości religijnych.
5. Podziemia
Pod nawą boczną było miejsce pochówku dla profesorów Uniwersytetu, pod zakrystią grzebano członków Kapituły Kolegiackiej, a znaczące osobistości w podziemiach transeptu od strony północno – zachodniej. Nie są udostępnione do zwiedzania.
6. Kaplica Matki Bożej Ostrobramskiej
Znajduje się po lewej stronie prezbiterium, powstała w latach siedemdziesiątych XX wieku. W ołtarzu umieszczono obraz współczesnego malarza Zdzisława Pabisiaka, tabernakulum pochodzi z 1701 r., wykonane przez Jana Bauera, plakieta ze srebra umieszczona na tabernakulum jest dziełem Jana Ceyplera z 1702 r., złotnik krakowski. Przedstawia scenę Chrystusa z Emaus. W kaplicy umieszczono również urnę z ziemią z grobów katyńskich, którą przywiózł ks. Infułat Władysław Gasidło w 1989 r.
7. Epitafia
Świadczą one o związkach Kolegiaty z Uniwersytetem Jagiellońskim. Można w nich wyczytać prawie całą historię Uniwersytetu, Krakowa i Polski. Upamiętniają między innymi: Sebastiana Piskorskiego (+1707), Rafała Józefa Czerwiakowskiego (+1816), profesora pierwszej w Polsce Katedry Chirurgii w Krakowie, Sebastiana Girtlera (+1833), filozofa i medyka, ojca polskiego położnictwa, Feliksa Księżarskiego (+1884), architekta, projektanta m. in. Collegium Novum i kościoła ss. Felicjanek w Krakowie, ks. Antoniego Żołędziowskiego (+1783), rektora Uniwersytetu, rzymskiego promotora kanonizacji św. Jana z Kęt, Juliusza Słowackiego (+1849), ufundowany przez jego matkę, Antoniego Zygmunta Helcla (+1870), profesora Uniwersytetu, historyka prawa, rzecznika walk o niepodległość Polski, Jana Józefa Rogalskiego (+1779), rektora Uniwersytetu, ks. Adama Opatowskiego (+1647), profesora teologii, rektora Uniwersytetu, autora wielu dzieł teologicznych i biografii św. Jana z Kęt, duszpasterza studentów, Józefa Czecha (+1810), i Franciszka Sapalskiego (+1838), matematyków, profesorów Uniwersytetu, Alojzego Rafała Estreichera (1852), rektora Uniwersytetu.
Na podstawie: Jan Samek, Uniwersytecka Kolegiata Św. Anny w Krakowie, Kraków 2000.
